Aby omówić sposoby zapobiegania agresji, należy najpierw zrozumieć czym jest agresja. Wszyscy doświadczamy różnych emocji, przyjemnych i nieprzyjemnych. Miewamy zmienne nastroje, które wpływają na nasze zachowanie i relacje z innymi osobami. Jeśli odczuwamy dużą frustrację, złość, nasze reakcje nie zawsze są właściwe. Pod wpływem silnych emocji często pojawiają się zachowania agresywne, które w konsekwencji są przyczyną wielu problemów.
Czym jest agresja?
Zachowania agresywne są zwykle sprowokowane przez czynniki zewnętrzne, które wywołują u ludzi nieprzyjemne stany wewnętrzne takie jak gniew, lęk, ból, nuda itd. Wywołują one często instynktowne reakcje w postaci działań ukierunkowanych na zranienie lub sprawienie bólu innym osobom. Działania te mogą mieć charakter zarówno słowny, jak i fizyczny [1]. Każda przemoc jest agresją, ale nie każda agresja jest przemocą (Anderson, Bushman, 2002). Jedną z cech wyróżniającą przemoc jest to, że strona agresywna wykorzystuje swoją przewagę nad ofiarą, by spowodować u niej psychiczną lub fizyczną szkodę.
Wyróżniamy dwa typy agresji:
– agresję słowną m.in. poniżanie, wyzywanie, używanie obelg, plotkowanie
– agresję fizyczną m.in. uderzanie, ściskanie, duszenie, popychanie, szarpanie, ciągnięcie, szczypanie, plucie, gryzienie, rzucanie przedmiotami, bicie.
Trudności w zahamowaniu reakcji impulsywnych dotyczą wszystkich grup wiekowych. W ostatnim czasie można jednak zaobserwować, wzrost zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży. Z czasem może u nich dojść do utrwalenia negatywnych wzorców postępowania wobec ludzi, które zabiorą ze sobą w dorosłe życie.
Poniżej przedstawiamy narzędzia, które pozwolą lepiej radzić sobie ze złością i nie ulegać impulsom popychającym do agresji.
Rozpoznawanie emocji złości u innych i u siebie
Świadomość sygnałów płynących z mowy ciała pomaga rozpoznać pierwsze sygnały wściekłości, która może prowadzić do agresji. Będą to m.in. zaciśnięte pięści, usta, napięta twarz, zwężone źrenice, najeżone włosy, otwarte szeroko oczy, nieruchome zimne spojrzenie, przygarbione spięte ciało, ręce oparte na biodrach. Uważna obserwacja sygnałów niewerbalnych pozwala lepiej rozpoznawać złość u innych, a tym samym unikać sytuacji, które mogą być prowokujące.
Przekierowanie uwagi
Skierowanie uwagi na coś innego niż to, co wyzwala agresję, zajęcie myśli czymś innym, np. liczenie od 245 do 231. Liczenie wstecz wykonywane na dużych liczbach koncentruje uwagę i odwraca ją od tego, co wywołuje agresywne impulsy.
Zmiana aktywności
Natychmiastowe zajęcie się czymś innym. Jeśli denerwuje nas wypowiedź danej osoby, należy przerwać rozmowę i odejść, zamiast eskalować konflikt. Na co dzień można również stosować aktywność, która pozwoli rozładować pojawiające się napięcie, a nie jest skojarzona z agresją, np. wyjść na spacer, pobiegać, popracować w ogrodzie, umyć samochód, pójść na siłownię, basen itp. ćwiczenia aerobowe lub jogging.
Reinterpretacja sytuacji
Polega na próbie dopuszczenia innego rozumienia sytuacji, która jest wyzwalaczem złości. Należy zadać sobie pytanie: „A jak można inaczej to rozumieć?” i przeprowadzić wewnętrzny dialog, np. „Mógł nie mieć złych intencji i nie chciał mnie atakować”; „Tylko źle się wysłowił, bolała go głowa”; ”Źle go zrozumiałem…” itp.
Trening uważności (ang. MBSR – mindfulness-based stress reduction)
To ćwiczenia wywodzące się z medytacji, pozwalające na niereaktywną świadomość. Polegają one na nieprzywiązywaniu się do pojawiających się doświadczeń – zarówno zewnętrznych (np. czyjś podniesiony ton głosu), jak i wewnętrznych (np. myśli oskarżających kogoś o złe intencje). W treningu tym ważne jest również wyćwiczenie uważności pozwalającej obserwować z dystansu własne myśli i emocje.
Odwrażliwianie (desensytyzacja)
Jest przeznaczone dla osób szczególnie reaktywnych. Podobnie jak w przypadku treningu uważności, pozwala nie reagować na sytuacje wywołujące agresję, poprzez trening osiągania stanu spokoju i odprężenia. Obydwie te techniki wymagają czasu i regularnych ćwiczeń, by efekty były widoczne i zadowalające [2].
Trening Zastępowania Agresji
Pozwala na opanowanie warsztatu redukującego agresję i złość, wzrost samoświadomości. Wyposaża w umiejętności pracy z grupą oraz techniki pomocne w rozwiązywaniu problemów i sprawnego, samodzielnego podejmowania decyzji. Uczestnik uczy się nowych sposobów na odreagowanie nagromadzonej frustracji, lepsze rozumienie swoich uczuć i reakcji, umiejętność poprawienia sobie samopoczucia oraz wyciszenia się. Daje możliwość lepszego rozumienia postępowania innych, rozumienia siebie nawzajem, szczególnie w sytuacjach konfliktowych. Poprawia kontakt z innymi, a także poszerza perspektywy. Poprzez kontakt z grupą doskonalone są również umiejętności takie jak: otwartość, życzliwość, współpraca, szczerość, poczucie humoru i tolerancja [3].
Trening Umiejętności Społecznych
Składa się z 50 umiejętności, które podczas zajęć umożliwiają uczestnikom zwiększenie kompetencji społecznych poprzez samopoznanie, samoakceptację, poznanie i akceptację innych, kształtowanie i doskonalenie relacji interpersonalnych oraz nabycie umiejętności radzenia sobie z negatywnymi emocjami w sytuacjach społecznych.
Trening Kontroli Złości
Uczestnicy w jego trakcie uczą się konstruktywnych sposobów wyrażania złości oraz konsekwencji danego zachowania. W pracy ze złością wykorzystywane się techniki odgrywania scenek oraz modelowania prawidłowych zachowań. Uczestnicy zajęć praktykują na co dzień poznane umiejętności i dzielą się wrażeniami z grupą w trakcie kolejnych spotkań. Celem treningu kontroli złości jest nauka zatrzymywania w organizmie pobudzenia, które powstało pod wpływem zdenerwowania lub gniewu. Daje to możliwość refleksji nad wyborem adekwatnych działań i wzrost samoświadomości. Uczestnicy zajęć uczeni są kontrolowania emocji oraz właściwego interpretowania tych zachowań i postaw innych, które dotychczas prowokowały ich złość. Reakcje impulsywne ulegają zahamowaniu i zastępowane są przez rozumienie powodów ich występowania. Uczestnik zamiast atakować podejmuje dialog poprzez próbę konstruktywnego rozwiązania sporu. W efekcie zaczyna lepiej radzić sobie w sytuacjach konfliktowych. Zdobycie nowych umiejętności powoduje lepsze funkcjonowanie osoby oraz grupy, do której należy. Trening Kontroli Złości może odbywać się niezależnie od pozostałych części treningu zastępowania agresji.
Trening Wnioskowania Moralnego
Dotyczy edukacji moralnej i ma na celu budowanie właściwej hierarchii wartości z uwzględnianiem potrzeb i praw innych osób. Uczestnicy dyskutują na temat problemów społecznych, poszukują rozwiązań i przedstawiają argumenty uzasadniające ich wybór. Celem dyskusji jest wywołanie dysonansu poznawczego i refleksji na temat własnej hierarchii wartości.
Trening Zastępowania Agresji „ART”
W celu zapobiegnięcia i eskalacji agresji opracowano specjalny program dla osób nieradzących sobie z emocjami i własnym zachowaniem. Jest to, opracowany przez Arnolda Goldsteina, program wielostronnej interwencji skierowanej na zmianę zachowania dzieci i młodzieży. Składa się z trzech modułów: Treningu Umiejętności Społecznych, Treningu Kontroli Złości oraz Treningu Wnioskowania Moralnego. Program ma na celu pomóc jego odbiorcom nauczyć się akceptowalnych sposobów wyrażania trudnych emocji. Zapobiega on przemocy oraz uczy różnych umiejętności społecznych, które pomagają rozwiązywać problemy dnia codziennego bez używania agresji. ART uczy zachowań asertywnych, pożądanych społecznie postaw, a w konsekwencji lepszego funkcjonowania w relacjach z innymi. Trening zastępowania agresji bazuje na technikach poznawczo-behawioralnych. Uczestnicy pracują na swoich doświadczeniach oraz uczą się nowych, konstruktywnych zachowań, które mają praktykować w codziennym życiu. Wśród dzieci i młodzieży poddanej treningowi poprawia się jakość relacji rówieśniczych, zachowanie, kończą szkoły, lepiej radzą sobie z własnymi emocjami, rzadziej wchodzą w konflikty. Badania psychologiczne dowodzą, że osoby niedostosowane społecznie wykazują szereg braków w kontaktach z innymi, komunikacji, panowaniu nad emocjami, radzeniu sobie z lękiem, gniewem i wielu innych umiejętnościach. Niedostosowanie do życia zgodnie z normami, w tym agresja, jest przejawem braku zdolności do ogólnie przyjętych zachowań, które można korygować podczas treningu umiejętności społecznych. Metoda doskonale sprawdza się w szeroko rozumianej profilaktyce społecznej. Polega ona na treningu grupowym. Jego uczestnicy nabywają umiejętności kontrolowania negatywnych emocji oraz wnioskowania moralnego.
Metoda samoregulacji
SELF-REG opracowana przez Dr Stuart Shanker jest kolejną metodą, która uczy samoregulacji i sprawdza się w profilaktyce społecznej. Celem tej techniki jest zmiana nastroju, poziomu koncentracji, odczuwania empatii, budowanie poprawnych relacji, rozwiniecie wyższych wartości, które trwale wpływają na kształtowanie się postawy. Autor metody wskazuje pięć obszarów, które mogą być źródłem stresu, i przyczyną zachowań agresywnych.
-
Obszar biologiczny – stresorami mogą być niewystarczająca ilość snu, zła dieta, hałas, zbyt dużo bodźców, nieodpowiednia temperatura czy problemy z integracją sensoryczną.
-
Obszar emocjonalny – silne emocje, zarówno te negatywne, jak i pozytywne.
-
Obszar poznawczy – to na przykład zbyt duża ilość informacji lub informacje niezrozumiałe.
-
Obszar społeczny – to przede wszystkim konflikty, bycie uczestnikiem lub świadkiem kłótni, agresji, przemocy, a także nieznane sytuacje społeczne.
-
Obszar prospołeczny – to konieczność radzenia sobie z silnymi emocjami innych ludzi, poczucie winy.
Metoda Self-Reg składa się z pięciu kroków, których celem jest zmiana nastroju i poprawa zachowania: rozpoznanie nadmiernego stresu, stresorów, redukcja stresorów, wsparcie w budowaniu samoświadomości oraz pomoc w tworzeniu własnych sposobów samoregulacji, aby zapanować nad swoim zachowaniem. Jest to metoda warta uwagi, ponieważ pomaga znaleźć przyczyny trudnych zachowań i problemów emocjonalnych u dzieci i młodzieży. Ma wpływ na poprawę relacji rodzinnych, pozwala na opanowanie stresu.
Poczucie własnej wartości
Duże znaczenie w przeciwdziałaniu zachowaniom agresywnym ma również poczucie własnej wartości. Wiąże się ono z myśleniem o samym sobie, z szacunkiem i akceptacją siebie. Z wyobrażeniem jak się jest postrzeganym przez innych, czy jest się osobą wartościowa, lubianą i docenianą przez innych czy nie. Samoocena umożliwia zatem ocenę własnej osoby. Ma funkcję samoregulacyjną i wpływa na dobre samopoczucie oraz wewnętrzną równowagę. „Poczucie własnej wartości jest jednym z najważniejszych konstruktów osobowościowych człowieka i jednym z głównych regulatorów ludzkiego zachowania, mającym wpływ na stosunek jednostki do siebie i do otoczenia (Wosik-Kawala i Lendowska-Kidoń, 2009). Zatem niska samoocena, poczucie bycia nieważnym, gorszym może być przyczyną zachowań agresywnych. Udział dzieci i młodzieży w warsztatach z budowania poczucia własnej wartości jest ważny i może mieć wpływ na poprawę samooceny, zachowania i wyeliminowanie reakcji agresywnych. Daje możliwość uświadomienia roli pozytywnej samooceny w zapobieganiu zachowaniom niepożądanym i problemom emocjonalnym.
Dzieci i młodzież uczęszczając na zajęcia z kompetencji społecznych odnoszą szereg realnych korzyści. W bezpiecznej atmosferze uczą się umiejętności, które pozwolą im lepiej funkcjonować w środowisku społecznym. Nie bez znaczenia jednak jest tutaj postawa osób dorosłych. Ważne jest, aby w tym samym czasie również rodzice wzmacniali swoje umiejętności wychowawcze poprzez udział np. w warsztatach kompetencji rodzicielskich. Od ich postawy i wiedzy zależy to, w jaki sposób dzieci będą sobie radziły z trudnymi sytuacjami oraz nieprzyjemnymi emocjami. Udział rodziców w warsztatach kompetencji rodzicielskich umożliwia rozwinięcie umiejętności wychowawczych, poznanie technik wychowawczych, zbliżenie się do własnego dziecka. Lepsze poznanie dziecka, rozumienie jego uczuć i zachowań oraz poprawienie z nim relacji. Warsztaty dla rodziców pomagają rodzicom panować nad swoimi myślami, uczuciami i zachowaniem w relacji do dziecka. Duże efekty przynoszą zajęcia, na których poruszane tematy korelują z tematami warsztatów skierowanych do dzieci i młodzież.
Program korekcyjno-edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie
Ważnym programem dla dorosłych, który uczy sposobów zapobiegania agresji jest Program korekcyjno-edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie. Celem tego programu jest uzyskanie przez uczestnika świadomości własnych zachowań przemocowych wobec bliskich. Nabycie nowych umiejętności służących rozwiązywaniu konfliktów i sporów w rodzinie, bez używania agresji. Często dzieci są osobami doznającymi przemocy ze strony dorosłych, co może być jedną z ważnych przyczyn problemów emocjonalnych dziecka i rozwoju jego agresji. Dlatego tak ważny jest udział rodzica stosującego przemoc, w grupie korekcyjno-edukacyjnej. Program daje możliwość nabycia umiejętności konstruktywnego wyrażania uczuć, partnerskiego współdziałania w rodzinie i zwiększenia poczucia bezpieczeństwa dzieci. Od środowiska rodzinnego zależy, czy dzieci rozwiną zachowania prospołeczne czy agresywny sposób reagowania w trudnych sytuacjach.
Reasumując w przeciwdziałaniu agresji duże znaczenie ma przekaz otoczenia dot. zachowań pożądanych, uczenie rozwiązywania problemów bez stosowania agresji. Nagradzanie postaw prospołecznych i wskazywanie konsekwencji zachowań niepożądanych. Wzmacnianie poszanowania własnych wartości oraz innych osób. Wzmacnianie samooceny dziecka. W miarę możliwości, wyeliminowanie z otoczenia wyzwalaczy agresji, wspieranie w rozpoznawaniu swoich potrzeb i samodzielności w ich zaspokajaniu. Ważne są jasno określone zasady bezpieczeństwa i oczekiwanego wzajemnie zachowania. Należy promować nieagresywne sporty oraz prowadzić profilaktykę używania środków psychoaktywnych, które rozhamowują kontrolę agresji. Warto również pamiętać o tym, na co zwracał uwagę brytyjski psychoanalityk Winnicott „…Początek wszystkiego – dobrego i sprawiedliwego społeczeństwa, dobrobytu, głębokich i mądrych relacji – jest w domu, w rodzinie”.[4]
Dodatkowe wsparcie dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych w powiatach goleniowskim, kołobrzeskim, sławieńskim, stargardzkim oraz mieście Szczecin:
Kołobrzeg
-
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Kołobrzegu, ul. Grottgera 11, tel. 94 35 48 057: Program korekcyjno – edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie.
-
Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna w Kołobrzegu, Piastowska 9, tel. 94 354 54 47: zajęcia socjoterapeutyczne dla młodzieży przejawiającej zakłócenia w sferze funkcjonowania społecznego i emocjonalnego; grupa terapeutyczna dla młodzieży z zaburzeniami emocji i zachowania; warsztaty dla rodziców „Jak sobie radzić z trudnymi zachowaniami u dzieci w młodszym wieku szkolnym.
-
Fundacja „Na Przekór Przeciwnościom”, ul. Starynowska 12a, tel. 500 009 019: warsztaty dla młodzieży, których głównym celem jest wzmacnianie odporności psychicznej uczniów poprzez uczenie najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych, w tym – radzenia sobie z emocjami i stresem, rozwiązywania konfliktów; Program Korekcyjno – Edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie.
-
Stowarzyszenie użytkowników Psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz ich Rodzin i Przyjaciół „FENIKS”, ul. Warszawska 15, tel. 94 35 180 62, 94 35 283 61, w. 312 lub kom. 601 543 013: warsztaty dla dorosłych oraz dzieci i młodzieży na temat radzenia z własnymi negatywnymi emocjami i uczuciami innych.
Goleniów
-
Ośrodek Pomocy Społecznej, ul. Pocztowa 13, tel. 91 460 14 72: Realizacja Programu „Aktywna Integracja” w latach 2014-2020, którego celem jest aktywizacja społeczno-zawodowa. W ramach Programu przewidziano zrealizowanie treningu umiejętności społecznych dla młodzieży.
-
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, ul. Maszewska 2, tel. 91 418 31 19: zajęcia socjoterapeutyczne dla młodzieży, zajęcia edukacyjno-warsztatowe dla młodzieży dotyczące rozwijania umiejętności rozwiązywania konfliktów bez przemocy, zajęcia edukacyjno-warsztatowe dla młodzieży dotyczące rozwijania i kształtowania umiejętności interpersonalnych i intrapsychicznych.
Koszalin
-
Stowarzyszenie Profilaktyki i Terapii „ Młodzi-Młodym”, ul. Zwycięstwa 168: trening zastępowania agresji tel. 660 438 052 (grupa dla młodzieży), tel. 667 118 816 (grupa dla dzieci do 13 r.ż.).
Stargard
-
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie ul. Skarbowa 1, tel. 91 48 04 909: Programy korekcyjno – edukacyjne dla sprawców przemocy w rodzinie; warsztaty dla dzieci z komunikacji bez przemocy, empatycznej komunikacji, pracy z emocjami.
Sławno
-
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, ul. Sempołowska 2a, tel. 59 810 64 01: Trening Zastępowania Agresji.
Szczecin
-
Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Szczecinie całodobowy punkt konsultacyjno-informacyjny tel. 192 89: Program korekcyjno – edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie,
-
Fundacja „Tęcza Serc”, ul. Kolumba 60, tel. 91 433 27 27 – Trening Zastępowania Agresji.
[1] Por. Aronson, Wilson, Akert , Psychologia społeczna. Serce i umysł, ZYSK I S-KA, Poznań 1997, s. 497
[2] Por. https://bezpiecznaszkola.men.gov.pl
[3] Por. W. Pawliczuk, K. Łoboda, A. Nowińska, Trening Zastępowania Agresji: opis metody, jej skuteczność oraz zastosowanie w praktyce oddziału psychiatrii dzieci i młodzieży, Psychiatria i Psychologia Kliniczna , 2015, 15 (1), s. 33-37.
[4] Źródło: http://wspolczesnarodzina.pl/wystarczajaco-dobry-rodzic-co-to-wlasciwie-oznacza/
